TZIJONIK TZIJ Utz'ib'am ma Nar Chom Reyex

UCHOMALIL I TZIJONIK TZIJ

La belleza de las fabulas y cuentos

Xtz'ib'awik:

Ma Nar Chom Reyex

Leonardo Antret Reyes

Cubulco, Baja Verapaz, Guatemala.

Junio de 2012

K'utb'al re uchomalil i tzijonik tzij

I uchomalil i tzijonik tziji, xin-ano ru' ronojel ink'ux xaq rumal k'axnab'al ink'ux che qach'ab'al K'ub'ultzij, chi are uxeb'al qak'aslemal yoj chi oj mayab' winaq, chi kik'utum kan i qatit qamam chqe ru' nimaq taq no'oj, nimaq taq nuk'unik xaq nimaq taq t'isanik, man keje kki'an ike ile chwi komon, chwi popol, kenunk'unik ket'isanik. Rumal ile xin-an yin iri, re k'uxlab'al uwach ronojel ni'pa kinuk'um kit'isom kan ike chwi k'iyal xaq chwi alk'uwalil, xwi ta la ile, xaq k'uxlab'al uwach qach'ab'al, uxeb'al qak'aslemal xaq i kino'oj qatit qamam mayab'.

Rumal ronojel ni'pa u'ij uchomal uxeb'al kino'oj i qatit qamam mayab' le, xin-an i wuji re koksax ku' ak'alab' pa taq tijonb'al ib', pacha kichakb'al i tijonelab' xaq i tijoxelab', chupam i lo'laj lemaj re uxeb'al i tijonik chke ak'alab'al re ronojel qatinimit K'ub'ul, xaq utz koksax ku' i tijoxelab' chupam i lemaj re ukub'ib'al i tijonik re tijojb'al kib' chrajlaxik uwach wuj pqach'ab'al K'ub'ultzij.

Ronojel ni'pa i k'exwach xa juch' xinkoj che man xinch'ob' yin chi rajwaxik i ak'alab' utz je are ike ketz'ajawik man xaq keje ile xwi ti kkitaqej xaq xwi ti kenaw che i rajlaxik uwach wuj xaq kenaw chutz'ajik i k'exwach. Man we kkitz'aj i k'exwach xaq kketamaj uri uwach b'ien xaq ksach ti chik uri ub'i pkijolom. I utzunb'alil utz are kkikoj che pacha kilom ike wach ke'anaw i tz'ikin xaq i jalajujtaq chikop.

Xwi ta la ile, xaq utz kkitz'ib'aj chwach kiwuj wach tz'ib'tal chupam i tzijonik tziji man keje ile kenaw che i tz'ib'anik pusuk', chrij pacha kub'ij i chomanel tzij, man lik rajwaxik utz i tz'ib'anik ka'anik pacha usuk man chom ko'ono xaq ketikar uri ak'alab' che i tz'ib'anik pqach'ab'al ru' kikotemal lik nti uk'axk'ol kki'an che utz'ib'axik xaq i rajlaxik uwach i wuj pqach'ab'al K'ub'ultzij.

Jun ral aq

O juyak, o jun ral aq kmuxan puwi jun nim laj ya, xaqte'et xrilo chi xel li jun ral kar pa ya, are uri xub'ij che: ¿Wach ab'i yet? i ral kar xub'ij: yet aweta'am, xa chu'anik ka'ano, xcha. Xwiri i aq lik k'iyal mul xutz'onoj che man reta'am taj. Te'uri i ral kar xub'ij che i ral aq; we lik qatzij chi aweta'am ti inb'i kinb'iji chawe, yin ral kar inb'i; xcha. Wo'or xaq chab'ij ab'i yet chew, xcha; i ral aq xub'ij: yin ral aq inb'I, xcha.

Te'uri xe'ok che lapanik chkiwach, i ral kar xub'ij che i aq: chamina pe ronojel ajolom chupam i ya, xcha; are uri i ral aq xumin ujolom pa ya, xwiri xaqte'et xuna'o chi xsach b'i pa ya, i ral kar lik kutze'ej.  Are xresaj li ujolom ral aq chuxe' i ya, xutz'onoj che i kar: ¿B'uchak chawe chi xinataq che man laj xinji'ik? xcha.  I ral kar xub'ij che: xin-an ile chawe man kwaj yin kojok che i chak awu'. I ral aq xutz'onoj che: ¿Wach chak kin-ano? I kar xub'ij che: yet we kawaj katterej chwij, matz'onoj chwe wach chak ka'ano, xcha. I ral aq xutz'onoj chik che ipa ke'e wi, xwiri i ral kar xch'aw ti che.

Are xe'e junam, xe'ok che lapanik, kkib'ij chkiwach wach i kamik keik'aw wi kumal i winaq, i ral aq le xub'ij: are kkamsax jun aq, kyut' raqan xaq u'ab', te'uri kkamsax ru' jun kuchil, xcha. Xaq i kar xub'ij che i aq: yin xwi we ketikar che inchapik chuxe' i ya kinkikamsaj uri ru' kuchil, xcha.

Are uri xe'ok che o'ej chekeb' chwi ya, xaqte'et xkilo chi xel li jun nim laj koj chuxe' jun nim laj ab'aj chuchi' i ya; i koj are xeril loq, xsik'in chke ru' i tziji: ipa kix-e wi; are uri i ral aq xaq i ral kar xkib'ij che: nti koj-e wi xa kqatzukuj jun qachi'il sachnaq, chatpet qu' chojato chutzukuxik; xecha che. Are onkil uri i koj xuk'aq b'i rib' puwi i ya, ike are xkilo, jutir xe'ek, xwiri i koj xji' kan pa ya man kuriq ti mux.

Imul, u'a' chikop, ixtutz' xaq i ch'o

Ujer cha o jun imul, jun u'a' chikop, jun ch'o xaq jun ixtutz'. Xwiri che taq i ij le lik o i jab', i a Wan chi are imul xuriq jun ab'aj x-an puwi xaq xt'uki b'ik. Are uri i u'a' chikop, ch'o xaq i ixtutz' xkimol kib' xaq xe'ok chuch'ob'ik wach umajik ab'aj kki'an che a Wan imul. Xkib'ij chi kkixib'ij b'ik man keje ile kkanaj kan i ab'aj pki'ab ike.

Nab'e xkitaq b'i ixtutz' che ik'awik pa'anem chunaqaj, xib'b'al re, xwiri i a Wan imul are xrilo chi xik'awik, xub'ij: ¿B'i taq chi itzelal ile xik'aw waral? Nti ne ch'uqb'al utun, i x-e la taq pa'anem, xcha.

Are xtzalij ixtutz' chila ru' u'a' chikop, xtz'onox che: ¿Wach xub'ij a Wan chawe? Lik k'i xub'ij chwe, xcha. Are xrilo chi xinik'aw pa'anem, xub'ij: ¿B'i taq chi itzelal ile xik'aw waral? Nti ne ch'uqb'al utun. ¡Lik ch'am ti pich'oq! Ko'ono, xcha.  Are uri juntir xkib'i la chik che i ch'o: Jat yet, lik chawesaj chila, man we ka'an taj kojkam chupam i ya joroni, xecha. Are uri x-e i ch'o, lik upichichem uje chikaj pa'anem xik'aw chunaqaj a Wan imul, i imul le xub'ij: ¡B'i taq roxik ile chi x-ek, lik tzel ktzunik! Pacha taq tz'antal b'i jun che' che utun, xcha. 

I ch'o le juntir x-e la ru' u'a' chikop, are xuponik, xtz'onox che: ¿Wach xub'ij a Wan chawe? I ch'o xub'ij: Xel ti puwi ab'aj, xwi k'iyal taq tzij xub'ij chwe: ¡B'i taq roxik ile chi x-ek, lik tzel ktzunik! Pacha taq tz'antal b'i jun che' che utun, ko'ono, xcha.

B'ay wo'or kin-e ri yin, man nti xichakuj yix che, keje ile kiwil ut wach relsaxik kin-an che chila ipa o wi, xcha i u'a' chikop. Are uri x-ek, xchaki naqaj che a Wan imul, i imul xujeq u'anik u'ab' chwach, man xuch'ob' ire chi i a' le are jun ray chi kk'aq rumal. Are uri i u'a' chikop xtejeb' pan mas xaq xutzij mas u'a', i imul mas anoj rib' ku'an che u'ab' chwach rumal uxib'rikil, xwiri juntir xel puwi i ab'aj, x-e pa'anem, man xuxij rib' chi kk'aq rumal jun ray kub'ij ire, xumin b'i rib' pa ya chutzukuxik ipa kwu'i wi. Man lik xuxij rib', xuch'ob' ire chi are i Ajaw kuk'aq ru' jun ray, xwiri xa xt'orik.

Are uri i u'a' chikop, x-e chkisik'ixik i ch'o xaq i ixtutz' xe'an puwi ab'aj ipa o wi te'eq a Wan imul. I u'a' chikop, ixtutz' xaq i ch'o lik kkikamsaj kib' chutze'exik man xumin b'i rib' pa ya kumal ike xaq k'i uyej xutijo. Xwiri ike lik xekikotik man xe'el pa ya, xek'iji puwi ab'aj xaq xchaqij kij.

A Xik'ab' xaq i jub'an chik chikop

O jun ij cha, o jun amol chila chwi T'urb'ala chi a Xik'ab' kecha che, wach kawaj che xaqte'et xk'un jun nim laj tew chi xutzaqsaj b'i pa ya, lik xpach' kan pa ya.  Are uri xk'am b'i rumal i ya le, xtzaq k'a xe T'urb'ala, lik chitu' ch'ururur x-on pa ya, te'uri rojojoj x-on tan chik i ya tzam rij, xwiri xkam taj man cho i ya xaq to' ksememik, to' xwi kupitzpa rib' rumal lik k'ax x-ono. Tz'aqat are ktijin chupitzpaxik rib' kok'ilal xel chuchi' i ya, lik naj xso'i b'i chila.

Are xk'un saq chwach rumal i k'ax chi xutijo, te'uri xuk'am utaqexik ipa xtzaq wi loq, chwach i nim laj joljik ab'aj chi T'urb'ala ub'i man chila kt'urur wi li ya. Te'uri xel chub'ik, chinak' chitz'aj ko'on taq ral utzam xaq ral utun chwach i nim laj joljik ab'aj, xwiri lik ktijin chrajlaxik ni'pa xik'ab' kupon wi chwi T'urb'ala, keje iri kub'ij: junak', katz'aj, oxnak', kajtz'aj ko'on taq utzam xaq utun xel b'ik.

Xwiri lik xtze'ex kumal i jalajuj taq chikop chi je o chila: tz'it-tz'it-tz'it-tz'it, lik ktz'it laj chik uchul ru' ko'on taq ral kuk che; ile lik k'a chweq kuponik, k'a chweq kuponik, ko'on tan chik jun ma waqk'uje che; ch'er-ch'er-ch'er-ch'er, ile xa xch'ujerik ko'on tan chik jun ati xar chutze'exik, jupul li pusok.

Xwiri a Xik'ab' le lik xukoj ti retalil chke, tupu xb'ix taq che chi ktz'it laj chik uchul, k'a chweq kuponik xaq xa xpe i ch'ujlal che, ire lik xumayij ti elik b'ik tupu lik pilin i ra' ixpeq chwach i nim laj joljik ab'aj, lik k'a xupon ni chwi T'urb'ala.

Te'uri i jalajuj taq chikop chi keyo'yan te'eq xkimayij man xkilo chi xuch'ij uponik a Xik'ab' xaq xe'ek; xkijachersaj b'i kib' man xetiki ti chuqajsaxik u'ij a Xik'ab'.

Ral tz'ikin xaq i b'atz'

O jun ij i b'atz' ktijin chutzukuxik uwa pa taq es, are xuk'aq rib' che u'ab' jun che', xutzaqsaj li jun ral tz'ikin chi o pusok, ire are xrilo juntir xqaj la loq, xwiri are o chik ral tz'ikin pu'ab' xrilo chi lik b'aq, are uri xub'ij: ¡Aaa...! xa at pich' koq, lik nti ti'ij chawe. Pacha a'anom le lik nti achak chwe, are kin-an wo'or, katink'itsaj na, are at nim chik te'uri katintijo. Xcha. Lik keje ile xu'ano, xuk'am b'i chi rachoch re kuk'itsaj.

Are xuriq i ij re kutijo, i b'atz' xresaj li ral tz'ikin prachoch, are ya kumin puchi', i ral tz'ikin xutz'onoj che: ¿lik kinatij b'ari'? Katintij na ut, ¿B'uchak wa katintij taj? Man rumal ne ile xatink'itsaj k'iyal ij, xcha.

I ral tz'ikin xub'ij che: ¿Xatab'a mijuyak xik'aw pajolom b'uchak lik inb'aq? Ntaj, ¿B'uchak wa? xub'ij i b'atz', tz'aqat kurakra puja'. Kawil ti wa chi o jun itzel laj yob'il chwe, yet we kinatij b'ik, k-e i yob'il chawe, xwi ta la ile, i yob'il le lik nti ukunb'alil xaq juntir katukamsaj, xcha. Xaq o mas tzij xub'ij che re xib'b'al re. Are katkamsawik, are i b'is, tupu o taq chom kawilo xaq o taq chom kata xwiri xa kupetsaj ab'is xaq katok che o'ej, ru' k'iyal taq o'ej le katb'aqirik k'a katkam na; xcha.

¿Qatzij nawi taq wa ile? Xub'ij i b'atz', tz'aqat lik ktijin chub'i'ik uk'axaj. I ral tz'ikin xub'ij che: We kach'ob' yet xa kintijin chat'orik, chinatija b'i ri', xwiri xa jub'i' kana injelal man juntir katkam rumal i b'is xaq rumal o'ej, xcha.

Are uri i b'atz' xuch'ob' ire chi qatzij wach xb'ix che, xaq xaqte'et xuta:  !Ay!  ¡Ay! Xcha i ral tz'ikin xaq kso'o'ik xtzaq  b'ik, xub'ij: ¡kinkamik! ¡kinkamiiik!. I b'atz' are xrilo chi xpe ukamik, xusutij b'ik. Are uri i ral tz'ikin xurupij uxik', x-e rupupik, rup-rup-rup-rup ko'ono x-ek. !Aj-itz laj rak'al itzel, xa xinat'oro! xcha i b'atz'. Tz'aqat krupup i ral tz'ikin, i b'atz' teren chutaqexik, to' kuri' chik uchi' man xutij taj.

Sanik xaq i ral k­'otot

O jun sanik kuk'ol kan uwa pa sa'ij re pa alaj. Xaq o jun ral k'otot lik ksik'in chuyo'yaxik i sanik le man u'atom taq upen pa chak, lik kuxlan ti pich', etelechiki ketz'an taq jub'i' lik nti ri'.

Are kk'un i alaj i jalajuj taq kiwa i ral taq sanik le kk'isik, rumali chi ire lik u'atom upen chuk'olik uwa man keje ile kutij ti numik are kk'un i alaj, tupu kyo'yaxik, ire reta'am wach ktijin chu'anik xaq b'uchak chi kuxlan taj xaq  ketz'an tene jub'i'.

I ral k'otot are o uwa nti kuch'ob' che, etz'enem ku'ano xaq kuyo'ya i ral sanik chi u'atom upen che i chak, xwiri kuch'ob' ti re chweq kab'ij. Are xk'un i alaj xchaptaj b'a ral k'otot rumal i numik, are onkil uri xutz'unoj utzil che i sanik chi kuya jub'i' uwa man ire nti uwa uk'olom. Xwiri i sanik xub'ij che i k'otot: Wetene xatchakun pa sa'ij, saq laj tzij lik k'a o teri awa, xwiri to' etz'enem xa'ano xaq to' xinayo'ya yin, rumali wo'or chawila ri wach ka'ano man k'ax xatch'aw chwe are xin-at inpen yin pa chak, man xaq keje ile kawil uri we utz i xa'ano; xcha i ral sanik che i ral k'otot, i ral k'otot lik xuriq ti chik wach xub'ij man lik qatzij ile.

Churox ij i ral k'otot lik ko' chik rumal i numik, to' kso'o' chik xaq kuch'ij ti chik b'inik man nti chik ucho'ab', to' kril chik a' puwach. Xwiri are utojb'alil ile xuriqo chi xuyo'ya xaq xutze'ej ral sanik chi lik xchakunik, lik xuch'ob' ti ub'e wach xu'ano, xuch'ob' ti re ko'on panoq to' xwi xaqmanal xu'ano.

I ral sanik are xrilo chi lik ya kkam ral k'otot, te'uri xuk'am b'i uwa x-e chuya'ik che, i ral k'otot le xutij la b'ik man kuch'ij ti chik i numik, are uri kok'il xk'un saq chwach te'uri xutz'onoj kuyb'al mak che ral sanik ni'pa uyo'yaxik xu'ano, xwiri are tan chik ral sanik xelsaw chupam i kamik.

I k'utunik chi kuya ile chqe are iri:  Rajwaxik kojchakunik man kramtaj ti qawa ko'on panoq xaq kojtzun ti uri chrij jun qachi'il, xaq to' mojyo'yanik man utz taj.

Jun achi  kuk'ay  chak

O jun achi x-e pa chak, xub'ij che rixoqil chi keuya uwa pa'ij. Are xupon chuchi' uchak xkub'i'ik, xtaqen chikaj, are uri xril jun k'uch, ire xub'ij: wetene in k'uch ti'ij te'eqi kintij ij ij; xcha. I k'uch xuta, rumali xqaj li ru' achi. I achi le xub'ij che i k'uch: yet utz katijo man ti'ij katij ij ij; i k'uch xub'ij che: we kawaj chqajalwachij qib' awu', yet kat-e pink'exel yin xaq yin kinkanaj pak'exel yet; xcha i k'uch che achi.

Wach ujalwachixik qa'u' kqa'ano, xub'ij i achi; i k'uch xub'ij: ka'an wuqub' xulk'atin yet xaq keje kin-an yin; xcha. Are uri xkixulk'atij kib' wuqub' mul, are x-antaj kumal, juntir xril achi chi lik k'uch chik, are onkil uri x-e achi xaq i k'uch xkanaj kan puk'exel achi chuchi' i chak, kutaqej achi chi x-ek.

I k'uch xok che i b'is man i achi kopon rixoqil chuya'ik uwa pa'ij, are xupon ixoq  pa'ij, i k'uch kruwaj upalaj chwach. I ixoq xub'ij che: chatija awa, i achi kula' ti uwach che, rumali ixoq xutz'onoj che: ¿B'uchak katch'aw taj? I k'uch kruwaj upalaj. I ixoq lik xu'an pen che achi chi kutij uwa xwiri i k'uch lik xutij taj, rumali ixoq kb'isonik xpe ru' ja man b'uchak xutij ti wa achi xaq xch'aw taj.

Are xqaj ij te'uri xtzun li achi chwi taq jyub', xqaj chi chak. I k'uch xutz'onoj che: ¿Wo'or lik xatij li k'iyal ti'ij pacha kab'ij? i achi xub'ij, mitene jun chu laj ti'ij xinriqo, tupu lik xinsutinik lik nti xinriqo, to' xwi xwil i sib' kb'uquqik xwiri lik nti ti'ij xinriqo; xcha i achi. Wo'or xawil ut wach uyej kintij yin chi nti kintijo, o ij kinriq chu laj taq ti'ij, olik kamnaq taq tz'i, kaway xaq o ij chi kino'ik man lik nti kintijo, xwiri yet utz a'anom man o katijo; xcha i k'uch. I achi xub'ij: qatzij pe kab'ij man xinsutinik xwiri lik nti jun b'iroxik xinriqo, wo'or xkub'i ink’ux che man weta'am wach ak'aslemal yet; xcha i achi. Wo'or chqajalwachij chik qa'u' xecha, xkixulk'atij chik kib' wuqub' mul, te'uri xub'ij che i k'uch,  jat ut man yin utz in-anom, xa kinch'ob' ti ub'e; xcha.

Wach xkik'ulmaj keb' achiab'

O juyak cha, je o keb' achiab' chi ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej kib'i.

I katit xub'ij chke chi kkiyijb'a pich' uwach ulew re tikb'al ab'ix. Rumali xe'e ike pa chak, lik xa jun ij xki'an che kichak.

Are xok a'ab', konojel ni'pa i itzel taq chikop xkimol kib', man xpe koywal chi xpukax b'i es, raxk'am xaq xchet b'i rononel ni'pa i che'. I itzel taq chikop xe'ok chik chutikik ni'pa i xk'atzix b'ik.

Chukab' ij, are xeupon ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej, xkiriq uwach ulew chi nimaq tan chik i es, raxk'am xaq i che' chwach, chi k'ate juwar upukaxik kumal. Are uri ike xe'ok il, man xkilo chi nimaq tan chik i es chwach ulew, rumali xkib'ij chkiwach: Pachin taq xe'anaw ile, xecha. Are uri xe'ok chik che i chak. Are xeutzinik, xkuwaj kib' chrij taq che' chila pa taq es, xe'ok chuk'ak'alixik pachin ke'anaw ile.

Are xtik'oj a'ab' xopon jun koj xaq jun b'alam, ni'pa i che', es xaq i raxk'am, xe'ok chuyakik xaq chutikik.

I ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej are xekilo xe'e chkichapik, xwiri i chikop xkiya ti kib', xe'anmajik. Te'uri xeupon chik i kej xaq imul chi lik ch'utiq kije, xaq xeik'aw chik jub'an chikop xwiri xetikar ti chkichapik. I jun chi k'isb'al re xuponik, are i ch'o, ire le xetikar chuchapik, xkipasij chupam jun k'ul. I ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej lik petnaq chik koywal chke, are onkil uri chi xkik'at uje pa a'. Rumal uri chi ral ch'o nti rismal uje.

B'uy laj ala

Ujer cha o jun k'ojol ala chi lik kuk'ay chak, are ktaq kumal uqajaw uchuch, kruwaj rib' pa taq es, k-e chila ipa o wi jun ta'aj, chila kuyijb'a wi rib' chi kyiji che itzel chikop.

Ronojel uqajb'al taq ij k-e chila ipa o wi i ta'aj le, are kupon chila kuxulk'atij rib' wuqub' mul, are uri kyiji che jun nim laj koj, te'uri k-e chutzukuxik wach kutijo, xa b'iroxik pacha la aq, nos, ak' xaq i jub'an chik chikop.

Ktzalij loq are kpe usaqirik, are kk'un chik chila ipa uyijb'am wi rib', kuxulk'atij chik rib' wuqub' mul torb'al re utzij, are uri kyiji chik che i winaq.

Arewi keje ile ku'ano, xwiri are xnab'taj rumal uchuch wach ktijin chu'anik, i uchuch le xterej b'i chrij k'a chila ipa kuyijb'a wi rib' chi kyiji che i koj.

I uchuch xutz'onoj chila chi are ktzalij loq kyiji ti chik che i winaq, lik are kuk'is wi ile chi itzel chikop man kkojon taj wach kub'ij che.

Are xtzalij li k'ojol ala le, lik xutij chik che chi kyiji che i winaq xwiri lik xyiji ti chik. Are uri xo'ik man xkuyi ti umak rumal uchuch xaq xkanaj keje ile chi itzel chikop.

Xwiri i koj le xkanajik chi atol tzij pkiwi ni'pa itzel taq chikop. Rumal uri are ko'ik lik pacha jun achi ktatajik, man lik winaq te'eq ujer.

            I K'utunik chi kuya'o are iri: lik utz taj ka'an b'uy che awib' man kariq uwach ak'am ru', lik utz taj chi kak'ay chak man xa kawel-aji ub'itaq ke alok'anij man nti o awu' wach katijo, lik xa akamik uri katzukuj chawij. Xaq aqajaw achuch katkoqtaj b'i ri ru' ja man utz ti ka'ano, te'uri to' kato' chik atukel xwiri mijun chik katuto man xatkojon taj.

T'oronel laj koj

O julaj cha, jun nim laj winaq utikom k'iyal taq tikon, xwiri lik yano kki'an itzel taq chikop che. I mam le xukoj jun chapb'al chikop chupam utikon, xuriq jun ij o jun nim laj koj xuriq uqab' man xyijyab' chupam i chapb'al chi ukojom i mam, lik xunab'ej taj xtak'i chupam.

Chrijil chik ile, xik'aw jun ma toro chunaqaj ma koj. I ma koj are xril uwach ma toro lik xjorob' ranima, juntir xu'ijla panoq, xub'ij che: Wachalal cha'ana jun nim laj utzil chwe, chinawesaj b'i chupam i chapb'al, we xa'an utzil chwe lik kintioxij chawe, xcha. Are xuta i toro ile xaq xrilo wach i k'ax o ma koj chupam, xuk'eywaj taj, juntir xtejeb' la pan ru', xuyak la an i ch'ich' ru' rok'a' chi chapawnaq ma koj.

Are xuna ma koj chi ya xkoptajik, te'uri xub'ij che i toro: Wo'or ya xintortajik, lik nti chik k-anaw latz' chwe re katintijo man lik kinnumik, xcha. Are xb'itaj ile rumal juntir xuk'aq rib' chrij ma toro, i ma toro xutij ne chiki uto'ik rib' xwiri lik xkanaj chuxe' ma koj, lik k'a xukowij ub'ixkil che chi keje ti ile xub'ij chuxe'el, are xuta ma koj ile xub'ij: Ile qatzij taj man xa xatint'oro, xcha.

Xwiri i toro lik xukoj uch'ojil che chi utz we o jun ku'at ni tzij pkiwi pachin qatzij kub'ij. Rumali xe'e chutzukuxik aj-atol tzij chi are imul. Are xkiriq imul xkilap ronojel che man ku'at ni tzij pkiwi rumal kich'oj le.

I imul xub'ij chke: I in-atb'al tzij chiwe are iri: i koj xu'an taj pacha xub'ij, rumali are ire kinya utojb'alil che, i toro lik utz uchak xu'ano man xril tob'al uwach rachi'il, rumal ile kinya che xaipa kwakat wi, xcha. I koj to' xutz'uyunej chik man are ire utz ti xu'ano xaq xutij ti ma toro chi xurayij te'eq uwach, tupu lik knum chik xwiri xutij taj man o jun x-anaw atb’al tzij pkiwi.

Saqlej laj imul

Ujer cha, o juyak i imul x-e pa malkatik pa taq es, chila xuriq jun kachoch kab', are xril ile juntir xutzuk la jun b'oj, te'uri xumin b'i kachoch i kab' chupam xaq xuch'uq uwi. To' xtaki b'ik, lik kuch'ob' taj wach ku'an che man kraj kresaj li uwa'al kab', xwiri lik kuxij rib' chke man kech'opinik.

Are uri xaqte'et xupon pan rikan chi ma utiw, xub'ij: Wach ka'an waral atukel pa taq es, xaq wach uchak i b'oj le chawe chi at o chuchajixik, xcha che i rika'. I imul xula' uwach, xub'ij: Wikan, in-o waral man lik woy-em ucha'ik i b'oji, chi lik nojnaq che jub'an sub' chi lik nimaq ti'ij o chupam xaq lik jel, xwiri maja kcha'ik.

Cha'ana jun utzil chwe chatkanaj kan jub'i' ru' i b'oji, man yin kintzuk la chik jub'i' si', lik chachajij man we xkinab'ej i tz'i kkitij b'i ronojel, xwiri we kachiji  kinya chawe katij ronojel are kcha'ik, xcha. I rikan xuya qaj uxikin chutayik we qatzij, are uri xuta chi kch'aw upam i b'oj pacha xb'ix che, are onkil uri chi utzi', xcha.

I utiw lik xrix uk'ux chroy-exik i rika' xaq lik kurayij chik i sub' o ti'ij chupam, are uri xok chuch'ob'ik pujolom, wo'or kinjaq uwi i b'oj xaq ronojel ni'pa i sub' o chupam is kintij b'ik, xcha.

Are xujaq uwi i b'oj, xutzaq qaj u'ab' chupam, are uri xuna'o chi sub' taj, xa jub'an kab' xumo'ej kipam. Juntir xkimol kib' chrij man lik mi'naq chik koywal rumal tz'aptal kiwi chupam i b'oj, are uri i utiw lik xch'ujer rumal uk'axk'ol kichi' i kab', man o xkimin kib' puxikin xaq putzam lik xkich'opij, rumali x-anmajik, lik naj x-anik te'uri kok'il xekanaj kan i kab' chrij.

Te'uri xuxlanik, xwiri lik xkosik xaq lik ktilaw kichi' i kab', xaq xok chuch'ob'ik ni'pa xuk'ulmaj rumal xkojon che rika' chi lik t'oronel laj imul.

Utotajik jun imul pu'ab' i kamik

O jun achi x-e pa malkatik pa taq es, are o chik pa taq k'achelaj, xril uwach jun imul chi lik nim xaq lik ti'oj, rumali keje iri xub'ij: wo'or katinkamsaj, te'uri katinb'ol rij xik'ay man lik at nim xaq lik at ti'oj, xcha; are uri xub'ij che utz'i', yet b'uchak kat-e ti chrij imul le man kakamsaj re inti',  moq kach'ob' yet chi are ral imul le kinukamsaj yin man to' axim awib', xcha.

Xwiri xaqte'et xuta i achi chi xech'aw jub'an utiw chrij chwach, chi keje iri xkib'ij: Mach'ob' yet ile kamsanel laj achi, man wo'or yoj katqakamsaj yet junam ru' atz'i', man keje ile kimayij i kamsanik, xecha.

I achi le o jun chik utz'i' uyuqem chi lik nim xaq kamsanel, are uri xro'ta la b'ik, xaq xub'ij chke: Jix chkij utiw le man rajwaxik keikamsaj, lik chib'is la enam chkij xaq mixij iwib' chke man we ki'an taj je are ike kojkikamsaj yoj, xcha i achi chke utz'i', xwiri lik ksiksat chik rumal uxib'rikil chke utiw.

Are uri xe'e i tz'i chkij utiw xaq keje i utiw xepe chkij i tz'i, xkijeq ch'oj, xe'ok churaxixik kib', lik kkib'alb'a kib' pa taq ulew; tz'aqat i ral imul x-anmajik, x-e la kutlaj pa taq es, xaq i achi xsach chuk'ux chi kraj te'eq ukamsaxik i ral imul. Keje utotajik ral imul ile pu'ab' i kamik kumal jub'an utiw chi xeupon chuto'ik.

            I k'utunik chi kuya'o are iri: we lik at utz laj winaq lik xapachin uri katuto are at o chupam jun k'ax, xa wach kak'ulmaj chupam ak'aslemal katkito i jub'an chik rumal rutzil ak'ux. Xwiri we to' at nim atukel lik mijun uri katuto xaq mijun katajwanik rumal to' at k'an atukel.

Axna chi kraj ti chak

O jun axna chi xwi kraj utijawik rax es chwi taq loma, lik kuk'ay eqan, ire xwi kraj kutij u'es, kraj ti chak, kraj ire xwi kik'aw i ij to' keje ile nti ku'ano.

Xwiri o jun ral sanik xub'ij che: Chatchakunoq ma axna, chawila pe yin wok'am jun ub'a' sikil re kink'olo, man are nti chik kintijo kink'ama loq, keje ile kinkam ti rumal i numik, xcha.

B'uchak kab'ij ile chwe, yin xwi kwaj koksax in-ij, xub'ij i axna che ral sanik.

Xwiri ral sanik xula' uwach che: We kawaj katupon che ile, lik chatchakunoq, keje ile knimarsaj uri apatan chkiwach i jub'an, xcha i sanik.

Are uri i axna x-e naj rumal roywal, man utz taj xuta wach xb'ix che rumal i sanik. Are uri xaqte'et xril pan jun xul k-il-at chupam i rax es, juntir x-e chrilik, are xuyako, xub'ij: Yin kinnimarsaj inpatan ru' i son re i xuli, xcha.

Are uri xeusik'ij i jalajuj taq chikop man kkita are kb'ixan ru' i son, xupon i b'aka, imul, palomax, sanik xaq i jub'an chik chikop.

Ire xuya rutzil kiwach xaq xub'ij chke wach uchak xeusik'ij: Na'ij iwonojel, kinkikotik man xixk'unik, wo'or kinita kinb'ixan ru' i son re i xul, we utz kita chipok'pa pi'ab' chwe xaq we utz taj kita kix-e uri, xcha. Te'uri xok che i b'ixanik ru' usonil i xul, xwiri chom ti xelik, rumali i jalajuj taq chikop is xe'ek, xkiyo'ya kan i axna. I axna le lik xk'ix che xaq xpe ub'is man xyo'yaxik rumal chom taj xel ub'ix ru' usonil i xul xaq xkanaj kan utukel.

K'utunik: We kawaj chom kelik wach ka'ano, rajwaxik nab'e chatijoj awib' che man kaya ti ak'ix chkiwach ni'pa i jub'an, ma'an awe pacha xu'an i axna.

Ixtutz' xaq i b'oyex

O jun ij are ksak'lin ati ixtutz' pa taq es xaq lik kkikot chu'anik, xaqte'et xnaqjab' jun b'oyex ru', lik jun nim laj ma b'oyex ktijin che i wa'im.

I ati ixtutz' le are xrilo, xub'ij: Ay, lik in ral pich' koq chuk'ulel ma b'oyex, utz te'eq wetene xaqjun qanimal ru', xcha.

Rumali xuch'ob' pujolom chi ktiki ni che, xujeq uwalijsaxik upam, are kuna ire chi lik punpik chik upam, xub'ij che ma b'oyex: Wachalal, lik xaqjun qanimal awu', xcha.

I ma b'oyex xub'ij che: jajaja, mitene uwi waqan kapaj awib' ru', xcha che.

I ati ixtutz' are xuta wach xb'ix che, xujeq chik u'anik pospik che upam, te'uri xutz'onoj chik che: Wo'or te'uri xaqjun qanimal awu', xcha. I ma b'oyex xusutsa ujolom che, i ati ixtutz' xpe roywal che chi lik xa pich' koq, are uri lik xujeq chik u'anik pospik che upam, lik ko kub'ixixex rib' man kraj ire ksipoj upam xaq kuriqa unimal ma b'oyex; iiii’ ko'on chub'ixixik upam ru' ucho'ab'.

Tupu ktijin unimarik upam xwiri kuriqa ti unimal ma b'oyex. Pa k'isb'al re xpo'ik, lik xkich kan uch'akul k'ulala. Keje ukamik ile, rumal kraj taq ujunamsaxik rib' ru' jun nim laj chikop.

K'utunik: Utz taj ka'at apen chujunamsaxik awib' ru' jun chik man xa atukel yet ka'an k'ax che awib', xwi chatkikot ru' ni'pa o awu' xaq chatkikot ru' wach kattzunik man kattiki ti chujalwachixik awib'.

Ral tz'ikin chi lik o uno'oj

O jun achi kmalkat chupam rulew, xaqte'et xuta jun ral tz'ikin kb'ixanik. Lik pich' koq xwiri lik chom kb'ixanik. I achi le x-e chi rachoch chuk'amik jun chapb'al tz'ikin, xuya chila ipa xril wi uwach, xwiri xujam ti rib' ral tz'ikin.

Chuk'ab' ij, i achi x-e chik, are uri i ral tz'ikin lik knumik, rumali xuna taj xuk'aq rib' chupam i chapb'al tz'ikin.

Are chaptal chik, xub'ij che achi: B'uchak xinachapo. I achi xub'ij: Yin xwi kwaj chi katb'ixanik. I ral tz'ikin xub'ij che: Yin kinb'ixan taj man in atz'apim. I achi xub'ij chik che: Utzi' katwo'taj, xwiri we katb'ixan taj katintijo, xcha. I ral tz'ikin xchaki che u'ab' che', are uri xub'ij che: Kwaj kinya oxib' pixb'anik chawe: Nab'e, makoj ronojel wach kb'ix chawe; ukab', mawo'taj b'ik wach o pa'ab'; urox, matb'isonik we o xatzaqo, xcha.  Are xuk'is ub'ixkil ral tz'ikin ile, xujalwachij uk'ijib'al xaq xub'ij chik che achi: Lik kinkikotik chi xinawo'taj man aweta'am taj chi yin o jun ral wo' che inpam, keje pacha jun nim laj aranxex. Wetene aweta'am ile xinakamsaj te'eqi', xcha.

I achi xok chuch'ayik uwach uk'ux, xaq xub'ij: B'uchak xwo'taj b'ik, xcha.

I ral tz'ikin xub'ij che: Jaaa, juntir xsach pajolom wach xinb'ij chawe, chi makojo wach kb'ix chawe. Xatab'a kok jun wo' che inpam pacha jun nim laj aranxex, chi yin xa in pich' koq chwach jun aranxex, xcha. Xaq xinb'ij ta b'ari chawe chi mawojtaj b'ik wach o pa'ab'. Xwi ta la ile, xinb'ij ta b'ari chawe chi matb'isonik we o xatzaqo, xcha i ral tz’ikin. Are uri i achi, lik to' kurakra chik puja' man b'uchak xkojon che ral tz'ikin are xub'ij chi we kro'taj b'ik lik kb'ixan uri, xwiri qatzij ti xub'ij, man xaq lik pen ne ri xtiki chuchapik chupam i chapb'al tz'ikin, xwiri xa juntir tan chik xro'ta la b'ik, rumali lik to' kutz'uyunej chik, tz'aqat i ral tz'ikin x-ek.

Jun toro ru' jun ch'o

O jun ral ch'o xtaqen chuchi' ujul, are uri xril jun toro ktijin che esanik. Laj jub'i' chik chuchi' ujul, i ral ch'o are xrilo kok'il xtejeb' pan ru', xuraxij i raqan che.

I toro are xuna'o chi xraxixik, xutzaq jun usik' xaq pa'anem x-e pa taq es. Te'uri xok chujokik ulew ru' u'ab' xaq k'ula ktaqenik pacha taq kutzukuj pachin petnaq roywal che.

Xaq i ral ch'o pa'anem xterej b'i chrij man xuch'ob' taq ire chi jun etz'enem xujeq i toro. Xwiri i toro xub'ij: O jun xraxiw i waqan, xcha, i xraxiw i waqan le lik kinuxlan ti chutzukuxik, k'a kinriq na, lik kinkuy ti umak, xcha.

I ral ch'o kok'il xtejeb' pan ru', uminom upalaj pa tzoktzik es, xub'ij che: ¿Uy lik k'ax b'ari xana'o, xcha? I toro xub'ij: K'ax taj, xwiri kwaj taj chi kraxix i waqan, xcha i toro.

Yin xin-anawik, xcha i ral ch'o, tupu xa in ral ch'o, lik in pich' koq man kinpaj tene wib' ru' asapak xwiri xatinch'ako, tupu at nim laj b’oyex chi chak'chaq  awok'a' nimaq, xwi ta la ile, xaq lik at xib'in ib', xwiri xat-anmaj pin-ab' yin xaq xatsik'in rumal i k'ax chi xin-an chawe, xcha.

I toro to' kuta chik wach kub'ij ral ch'o, lik xk'ix che chi xsik'inik are xraxix rumal ral ch'o, man ire lik nim laj chikop xaq ke'anmaj ne i winaq pu'ab', xwiri ire x-anmaj pu'ab' jun ral t'ost'ik laj ch'o.

U'enam i axna puk'exel i b'oyex pa chak

O jun b'oyex chi kuk'ay chak re tukuj uwach ulew, re jek'oj nimaq taq che' xaq re erej seneb' chi k-ani che rumal rajaw ij ij, rumal ile ma b'oyex lik kosnaq chik che i chak kuna ire.

Jun uqajb'al ij xya' pa taq es ru' jun ma axna re kutij u'es, to' kk'ayay chutijawik u'es, are uri ma axna xutz'onoj che: ¿Wach k'ax chawe? Nti k'ax chwe, xa inkosnaq che i chak, xcha ma b’oyex che. Matb'ison chik, yin kinya jun anojb'al xub'ij ma axna che ma b'oyex. ¿Wach taq chnojb'alil uri'? Xcha ma b'oyex.

I ma axna xub'ij che, chweq ksaqirik, cha'ana iwab' che awib' man keje ile katk'am tu b'i pa chak, lik katuxlanik xaq katkikot na, xcha.

Are onkil uri chi are xsaqirik xuk'aq b'i rib' ma b'oyex puleuw, lik xu'an iwab' che rib', are xupon i rajaw, xrilo xaq lik xok il ru', kuriq ti chik wach ku'an che man lik o uchak. Are uri xuch'ob'o chi kuk'am b'i ma axna puk'exel pa chak, xaq lik keje ile xu'an che, lik jun ij xuchakunsaj ma axna, xuya ti uwa xaq xuya ti uya' rumal uchak lik olik.

I ma axna are xupon ru' ma b'oyex xqaj ij lik kosnaq, xub'ij che: Lik utz ti nojb'al xinya chawe man xa yin xintojowik, man xinuk'am b'i awajaw pak'exel pa chak. Xwiri are b'isb'al iri chi xinta: Chweq i awajaw katuk'ayij ni che ajpilol chikop man xa at rij chik xaq to' at iwab' chik cha. Xwiri we k'a kawaj k'aslemal lik utz kattzalij chik pa chak pacha ax ka'an wi, man keje ile katk'ayix ti uri, xcha.

Are uri i b'oyex we' xwalij chukab' ij, lik nti chik k'ax che xu'an che rib' man kraj ti kamik xaq keje iri xub'ij: Lik utz we kinchakunik man nti k'ax chwe, iri xa rumal ink'ayil chi kinkamsaxik, xcha.

Tz'unun chi xuto jun wuch'

Chupam jun nim laj rosa ipa ktijin wi uk'atik i jalajuj taq che', es xaq i k'im, xupon jun tz'unun, are uri xuriq jun wuch' chi kb'in chupam i a', i wuch' le xaq xril uwach i tz'unun, are uri xub'ij che: Wach taq ka'an yet waral tz'unun chi katrupratik.

I tz'unun xub'ij che: Rumal i a' le rajwaxik kinkoj i ya che man kchupik xaq keje ile katkam ti yet, xcha.

I wuch' xub'ij che: Ru' ral atzam le lik nti rumal, mitene jun k'im ktiki i ya che uchupik chi amuqem li pachi', kawaj taq yet kachup ronojel i a' ru' ile. xcha.

Xwiri i tz'unun xub'ij che: Yin tupu xa in pich' xaq xa pich' i ya kinch'ij li uk'amik xwiri lik kwaj kinton che uchupik i a', man utz katk'at ti yet xaq i jub'an chik chikop. Tupu kintiki ti che uchupik i a' ronojel xwiri kintiki che ato'ik yet, man lik are rajwaxiki, xcha.

Te'uri i wuch' xub'ij che: Mantiox chawe xaq chakuyu inmak chi xink'aq b'i a'ij rumal xa at pich', xwiri saq laj tzij ya xinawesaj li pa a'. Wo'or xwilo chi rajwaxik taj at nim we kawaj kattonik xaq ka'an i utz, nti ko'ono we oj nimaq xaq wi oj ch'utiq man are rajwaxik kqato qib' chqawach, xcha i wuch' xel li jukuk upam pa a' x-e chutzukuxik uya' re kutu'u man lik kk'at chik rumal uk'axk'ol i a' chi o te'eq chupam.

Ral ch'o

O julaj, jun mes xuriq jun ral ch'o chuchi' ujul xub'ij che: Lik at ral chom koq, sa'aj wu' chiri kojetz'anik, xcha che.

I unan ral ch'o xub'ij che rak'al: Kat-e taj loy man ire le xa katut'oro, xcha.

Xwiri i mes xa xukowij uwach chub'ixkil: sa'aj, sa'aj wu', chawila pe i kexu ri xaq i ti'iji, we katpe wu' ronojel iri lik awe yet, xcha.

Are xuta ral ch'o ile xub'ij che unan: Chaya chwe nan kin-ek, ire le nti ku'an chwe, yin lik kwaj kintij jub'i' we che ni'pa ile chi kub'ij, xcha.

I unan lik xtiki ti chik chu'atixik, xel li ral ch'o chupam ujul x-e ru' i mes, are xupon ru' xe'ok che i etz'enem, kkoqtaj kib' xaq kesak'linik ke'el chikaj, ke'an chwach taq siwan xaq chwach taq ab'aj; kkila'puj kib' xaq kkib'alk'atij kib' chwach taq ulew.

Xwiri lik laj k'ate ne je'oknaq che etz'enem, are uri xaqte'et xtataj jun sik': ¡Chinato nan! ¡Chinato! Kinujitz'aj i mes! xcha. Xwiri tupu lik xsik'inik nti chik xe'el wi man i unan lik pa'anem ne ri x-e la xwiri xtiki ti chik chuto'ik i rak'al pu'ab' i mes man ya xutij b'ik are xuponik, lik juntir xsach uwach rak'al.

Xuk'ulmaj ile rumal xukoj ti uchuch wach xub'ij che, lik rumal ub'uyil xkamik.

I k'utunik chi kuya'o are iri: utz taj chi jun ak'al kkojon ti chke uqajaw uchuch man i nimaq winaq o kinojb'al rumali keta'am usuk' wach kkib'ij, xwiri we kkojon ti jun ak'al lik kuriq re ru' xaq pacha kub'ij uri ajsik chi xuriq uwach uk'am ru' rumal ub'uyil xaq xkamik. Xaq we at ak'al taj xwiri we o jun nim laj winaq kuya anojb'al lik chatioxij uri che xaq chakojo i pixb'anik chi xuya chawe man ile lik o ke'el wi xaq kuya utz pak'aslemal.

Ujamik rib' a imul che ixkab'

Are xupon chik imul chutijawik te'eq i santia, xaqte'et xrilo chi o jun pacha taq winaq o pa b'e. Are uri imul le xub'ij che: wach ka'an yet chi, chateloq man kinik'awik, xcha. Xwiri xa jun ixkab', rumali kula' ti uwach che, are xrilo chi kula' ti uwach, xub'ij chik: Chateloq kincha man kinik'awik, wo'or we katel ti pinb'e, kinxet' jun ab' chawe, xcha; xwiri lik xula' ti uwach che, are uri xuxet' jun ab' che ixkab'.

Wach kawaj che xnak'i kan u'ab' che ixkab' le, are xuna'o chi xnak'i kan u'ab', xub'ij: wo'or kinxet' chik jun in-ab' chawe, xcha. Are uri xnak'i chik ukab' u'ab'.

Are uri xub'ij che: Chinawo'taj, man we kinawo'taj taj kint'o jun aqan chawe lik k'ax kana'o, xcha; xut'o jun aqan che xwiri xnak'i chik.

Chinawo'taj, wo'or we kinawo'taj taj kint'o chik jun aqan chawe, te'uri katkamik, xcha, xut'o chik ukab' aqan che xwiri xnak'i chik.

Chinawo'taj, wo'or we kinawo'taj taj kinnik jun injolom chawe, te'uri kasikikej awib', xcha; are uri xunik ujolom che, xwiri xnak'i chik.

 Lik ronojel uch'akul xnak'i che ixkab', are onkil uri chi k'a kitz'ulem kib' chila ru' ixkab' are xsaqrik.

Are xupon i tit we' tan chusolixik utikon, i imul le xub'ij che: Chab'isoj loq nan man yin inchapom chik ili'om warali, xcha.

I tit xub'ij:  A... xab'a yeti chi lik yano ka'an che intikon, xcha. Are onkil xuk'aq jun chim puwi a imul junam ru' ixkab' xaq xuk'am b'ik re kutij pa k'aj.

I k'utunik chi kuya'o are iri: Utz taj ka'an ela' man xa katzukuj akamik ru', man we xtzaq i rajaw pawi lik nti chik kawesaj wi awib' uri xaq nti jun uri kattowik man lik ka'ano.

Utzayb'axik imul pa chim re ktijaw pa k'aj

Xtzayb'ax a imul chupam jun chim re ktijaw pa k'aj, man lik yano ku'an che i santia. Are tzayalik xik'aw rikan chi ma utiw, ire lik x-alab' ti chusik'ixik ru', xub'ij che: Wikan chatpet la ni jub'i' wu' man o jun tzij kwaj kinb'ij chawe, xcha. Wach uri, ko'on i rikan xtejeb' pan ru' chutayik che. Are xupon ru' xub'ij che i rika': Wach ka'an chi chupam i chim le, xcha.

A imul xub'ij che rikan: Kok'il katch'awik, yin in o chi man kya' jun chom laj ali chwe, xwiri yin lik kink'ix che man xa in pich' koq, are utz yet xqare chawe man at nim, xcha che rikan.

We kawaj chat-ol kan pink'exel man i ali chi kya' ni chawe lik chom laj ali, xcha.

Qatzij nawi taq kab'ij, xcha rikan. Qatzij na'ut, xcha a imul. We lik qatzij utz'i', xcha rikan. Are onkil uri ma utiw xuqajsaj li imul pa chim, te'uri xumin rib' ire chupam i chim puk'exel a imul, are uri imul lik xub'ixixex rib' chutzab'axik ma utiw chuqul ja. Rumali xkanaj kan puk'exel rika', lik kkikotik man ya kya' jun chom laj ali che kub'ij ire. I rika' le, x-e kut kanik xaq lik naj x-ek, man xa xub'ojaj kan rikan.

Are kpo'ow chik umi'na' i tit, x-e chuk'amik, k'ate xrilo chi xa jun utiw o chupam i chim.

Are uri i tit kuriq ti chik wach ku'an che utiw, man imul te'eq uya'om chupam i chim. Rumali xub'ij che: aaa, lik junam b'a iwachi ru' ajsak' laj imul man yet tan chik at o puk'exel kan ire. B'ay wo'or lik yeti katinmin pa mi'na, xcha i tit, are uri xeumina chupam i mi'na chi kpo'ow chwi a'. I utiw are xqaj pa mi'na xok chutultaxik rib' rumal uk'atanal i mi'na lik kel chikaj rumali xel li chupam i b'oj x-e rikikik x-anmajik suk'ulik xuk'aqa rib' pa ya, tob'al rib', xwiri lik xech'oltaj jutaq b'i rismal rumal i mi'na.

Uwinaqirik i sal utiw

Xuriq jun ij, i imul ktijin chutijawik jub'an ajij, are uri xik'aw i rikan chi ma utiw. I ma utiw le xutz'onoj che rik'a': wach ka'an chupam ajij, ire xub'ij: Match'awik wikan, sa'aj chutz'utz'axik jun awajij wu', lik ki pacha uwa'al kab', xcha.

Utz b'ari', kintz'utz'a jun we awu' man kink'at ne chik, xcha. Xujek' pan jun rajij xok chutz'utz'axik, xaq xub'ij: qatzij kab'ij lik ki. Are uri a imul, xub'ij che, kinb'ij tuwa chawe; xaq aweta'am nawi yet chi o jun k'ulankil ka'ani wo'or, xcha; weta'am taj, xub'ij ma utiw. Uy, xub'ij imul che rikan, chila pa k'ulankil le lik o tijawik re kya'ik chi lik jel, pacha la i ti'ij xaq i jub'an chik chi lik awajsak'il yet, xcha.

Utz teri we tene o ile, lik kinqusiji yin chi'utz, lik kkinab'ej teneri kinjut li we yin ani'al are lik qus kkina ike chwa son, xcha. Utz'i', man yet lik aqul ile, xaq lik awopis chi katjutunik, xcha a imul che ma utiw chi rikan. Te'uri xub'ij che: Chat-ol kan chi tz'aqat kin-e yin chrilik we ya kjeqan i nima'ij, kolinb'ij la chawe, xwiri mat-anmajik we kata kepo'laj i a' chi pacha ub'a' o' man ile are i k'ulankil, xcha.

Utzi’ xub’ij rikan che, are xuta chi lik we’ chik uwach rika’, are onkil uri xkanaj kan chupam i ajij utikel.

Are uri imul le x-e la pa’anem chunak'ik a' chuchi' li ajij lik xusutij rij che i a'. Are uri xujeq pach'ach'ik i ajij pa a', are xuta rikan chi lik kpach'ach'ik, xub’ij: a ya xjeqan i k'ulankil, lik qus ko’on i kwet kpach’ach’ik, xcha. Ire o chila chupam ajij, xaqte’eq xunab’ej chi xa xt’or kan rumal rika’ man lik qus chik ko’on i a’ krepaw chik chrij chwach. Are uri ire kuriq ti chik ipa kel wi, xel ne ri ipa o wi le, xwiri lik xji' rumal i sib’ xaq lik xk’at i rismal ronojel, to' ma salsal chik rij man nti chik rismal. Keje uwinaqirik i sal utiw ile rumal xk'at pa a'.

Urayixik i nim laj kexu

Ujer cha, o jun rokb'al a'ab' i imul xuriq jun raqana, xok chutu'ik uya' chuchi', are uri xrilo chi o uk'exwach i ik' chupam i ya man lik sa'ij, rumali alaj i ik' xaq k-aljin uk'exwach chupam i ya, lik sotsik pacha kexu ktzunik.

Are uri xupon pan rikan chi ma utiw, xub'ij che rika': wach ka'an yet chi, xcha.

I rika' xub'ij: wikan wo'or lik saq i ik' rumali chi lik alaj upam i ya, chawila pe wach o chuxe', lik jun nim laj kexu, xcha. Yet we karayij chawesaj loq, yin kinriq taj man xa inpich', xcha. Utzi' xub'ij rikan, xwiri wach u'anik kin-an che man i ya ri lik nim, xcha ma utiw.

Chatu'u b'i i ya le ronojel, man we xk'isik te'uri kariq qaj i nim laj kexu le chi o k'a chuxe', we kariqo chatija yet atukel man yin ya kin-ek, xcha a imul.

Ile lik utz xuta rikan wach xub'ij che, rumali xok ma utiw chutu'ik i ya pa raqana xwiri lik kk'is taj, i upam lik ya kraqch'ij rumal uk'iyal ya chi ktijin chutu'ik, rumal taq rajsak'il che i kexu.

Are xkosik xaq lik kok ti chik i ya che upam, xuxlanik, to' kutaqej chik i ya pa raqana chi kk'is taj, lik uwach wi. Are onkil uri xujab'ij b'i rib' chwach ulew, ktzun b'i chikaj, xaqte'et xril ub'e chi xa are uk'exwach i ik' o chupam i ya, kexu taj pacha xb'ix kan che rumal rika', lik xa xt'or kanoq.

Rumali lik xutu' ti chik i ya, to' xwi taq xuch'um uk'ux che i kexu xwiri qatzij taj xaq xmi' roywal che rika' man lik t'oronel laj imul, xaq xuch'ob' ub'e chi rumal b'ari chi xa k'os xelik rumal i t'oronik ku'ano.

Ub'is jun kukub'

O jun achi ij ij ru' keb' kukub' kuk'ama i ya chi raqana re kuk'ayij, i kukub' le kutzayb'a tzam che' te'uri kreqaj loq, jun o pumoxim xaq jun o puwiqab'im. O jun chke ukukub' lik el chik xaq paxnaq chik jub'i', lik kunojsaj loq xwiri are kupon ru' ja i ukukub' nik'ajarnaq chik xwiri i jun chik kukub' chi lik k'a utz kunojsaj loq xaq k'a nojnaq are kupon ru' ja.

Keb' junab' xuch'ij achi chi ij ij kuk'ama i ya chi raqana re kuk'ayij.

Xwiri i kukub' chi el chik, lik kb'isonik man kk'ix che chi utz ti chik uchak ku'ano xaq lik k'ax kuna uk'ux man xa nik'aj chik i ya kujacha ru' ja xaq xa nik'aj chik I mer kya' che achi.

Are ik'awnaq chik keb' junab', i kukub' le chi el chik, xub'ij che i achi: yin lik kinb'isonik xaq kink'ix chik che, rumali kintz'onoj kuyb'al mak chawe man yet xa nik'aj chik i ya kak'ayij xaq xa nik'aj chik amer kya'ik, xcha.

I achi xub'ij che: are kojb'inik kwaj yin kataqej i chomiq taq kotz'ij chi o chik usij ipa katik'aw wi.

I kukub' are xuta wach xb'ix che, chi lik k'i chik i kotz'ij chomiq rumal ire, xaq k'iyal taq utzunb'alil chomiq rumal i ya chi kuk'ajk'a kan puwi ij ij, tupu xa nik'aj chik i ya kujacha ru' ja.

Are onkil uri chi i kukub' xutaqej pacha xb'ix che, are uri xrilo chi lik chomiq xaq k'iyal utzunb'al i kotz'ij o chi taq b'e ipa kik'aw wi ire.

I achi xub'ij chik che: lik xawilo chi i kotz'ij xwi che ab'e yet alaxnaq wi, yin weta'am chi at paxnaq jub'i', xwiri lik chom i kotz'ij awumal yet, xcha. Che i keb' junab' le lik intamom b'i chomiq taq kotz'ij waral mantiox chawe yet, man wetene at paxnaq taj keje tene ri kink'am b'i chomiq taq inkotz'ij yin, xcha i achi che i kukub' chi paxnaq chik jub'i'.

Potz' xaq i kut raqan

Che jun tinimit je o keb' achiab' chi junam keb'inik xaq kkitz'onoj kimer chke i lok'anij chi kemalkat pa taq b'e.

Man i jun potz' xaq i jun chik kut jun raqan, rumali are ksaqirik ke'e pa tinimit chutz'onoxik kimer. Xwiri, arewi kki'an ch'oj chkiwach, man olik xa jun k'i i mer kya' che.

Xuk'ulmaj juyak che jun rokb'al a'ab' i ral kachoch chi xa che'wuj xumaj a', lik krepaw chik, xaq lik kkiriq ti chik wach kki'ano.

I potz' xuch'ob'o chi ire kuch'ij elik man o keb' raqan, xwiri kzun taj rumali kril taj ipa kel wi. I kut raqan ktzun neri xaq krilo chi k'a o jun ral jamjik ipa kel wi, xwiri lik nti rumal man ire kb'in taj.

Rumali che keb' to' kesik'in chik man xwi koy-em chik chi kopon i a' ku', xaq lik kekam uri man ya xuriq i ij re kikamik xkich'ob' ike.

Xwiri rumal uk'axk'ol xk'un kinojb'al xaq xkisach koywal chkiwach, are uri xkich'ob' uto'ik kib' man kek'asi'ik.

Are onkil uri chi i potz' xreq la b'i kut raqan, xaq kutz'onoj che ipa o wi elb'al, xaq i kut raqan le lik xuwoyoyej rib' chuqul xaq kub'ij che: ¡jewari, jewari; suk'ulik, suk'ulik jo', pa'anem, pa'anem chab'isoj! K-on che i potz'.

Are onkil uri chi xe'el loq, xek'at taj, xekam taj xaq xek'asi'ik. Chrijil chik ile, te'uri xki'an ti chik ch'oj man xkilo chi lik keajwax chkiwach re kkito kib' chwach i jalajuj taq k'ax chi kkik'ulmaj pkik'aslemal. Are uri ronojel ij lik kekikotik, kki'an junam che kimer nti k-ono xa pachin k'i kya' che xaq we k'i taj man xa jun kki'an che xaq lik k'ax kkina kib' chkiwach tupu is o taq kimorb'alil kkikoj ti chik retalil che man lik chom kik'aslemal chkiwach.

Jun ixoq ksik'in che o'ej

Ujer cha o jun ixoq xusach kan rak'al chi taq ya chi teren te'eq chrij, wuqub' ij xutzukuj rak'al chi taq ya xwiri xuriq ti chik. Xaq keje a Wan xutzukuj ronojel chi taq ya xwiri xaq xuriq taj, are uri lik xsik'in ixoq che o'ej.

Rumali, wo'or i winaq kkita uch'ab'al jun ixoq chi taq ya chi lik ksik'inik xaq ko' chutzukuxik rak'al. I ujer taq winaq kkib'ij chi kiriqom chwach ixoq le chi taq ya are lik ksik'inik, xwiri kkil ti uwach xwi kkita chi ksik'inik, ko'ik kecha.

I ujer taq winaq kkib'ij che chi xa itzel laj ixoq man lik kxib'inik, keuxib'ij achiab', ixoqib' xaq i ak'alab'; olik kuch'ak uwach ki'ij, kik'lal kich'umilal kkib'ij ike che. I lok'anij kkilapo chi lik o i b'isb'al chwach i jyub' ta'aj, xwi ta la ile, xaq o jub'an chik kkib'ij chi ixoq le chi ksik'in chi taq ya, lik simoron man kupetsaj ayob'il xaq kupetsaj akamik, k-on chawe chi kata uch'ab'al chinaj.

Jun ixoq jisjik, lik b'irb'ik uch'akul to' kichkich uwi chupalaj pacha jun ati ab'arel kkib'ij i nimaq taq winaq che. Ile kata we atukel at o chi taq ya, we to' awoywal ka'ano xaq we katb'isonik. We xata te'uri kana ti chik kat-e lajaj ru' ja, ab'is lik x-e ri', tupu lik katoywar te'eq lik kana ta b'a chik kattzen ru' awachi'il rumal axib'rikil.

Xaq keje kuk'ulmaj ile we to' awoywal ka'ano, olik kariq chwach jun nim laj kumatz, we ntaj jun yak, jun utiw we ntaj o neri xa jub'an kokox xaqte'et kewalij b'i juk'uk' chatzal sus lik katyutz kanik katxut'krij b'i pulew.

I nimaq wina kkib'ij ike chi utz taj kojb'in cha'ab' man qe yoj taj, i qe yoj are i pa'ij kecha; rumali we kojb'in cha'ab' kqariq uri itzel taq tew kojxib'tajik to' xaqmanal kqariqo.

Che' chi xlapan ru' jun achi

Xuk'ulmaj jun ij o jun achi kmalkat chwi taq jyub', are x-on pa'ij xpe jun nim laj ij chrij chi lik kuna ire kk'at uch'akul rumal. Xaqte'et xril pan jun chom laj che' ma keykik xaq lik nim umujal, i achi le x-e pa'anem chumujaxik rib' chuxe' i chom laj che' le, are kulb'ik xub'ij: lik joror uxe' i nim laj che'i xcha.

Xaqte'et xuta chi ma keykik laj che' xujeq lapanik ru', keje tzij iri xub'ij che: Kawil ut le achi chi lik in rajwaxik chawe, tupu kach'ob' ti yet ile are keachet b'i ni'pa ral taq walaj xaq i watz incha', wo'or chi nti chik kato wi awib' te'uri xinatzukuj, ru' ti ri ile kach'ob' taj chi lik rajwaxik k'ax kojana'o man xwi ti muj kqaya chiwe, kqaya i jab', tew xaq iwuxlab' chi are ik'aslemal.

Rumal ronojel ni'pa ile chi xinb'ij chawe lik rajwaxik uri k'ax kinana'o, minakamsaj chik uri man yin kinyaw chawe ronojel ni'pa kajwaxik. Chach'ob'o pe ub'e we qatzij taj, man mataji in o yin, wach nawi u'anomi  i jyub' ta'aj kach'ot yet; xcha i che' che achi.

Are uri i achi xuta ub'e chi lik saq laj tzij wach xb'ix che rumal i che', are uri xuch'ob' ub'e chi utz taj kk'atzix i che' man lik nim uchak chqe yoj chi oj winaq, man we nti che' joror ti uri uwach i jyub' ta'aj xaq lik kojk'asi ti uri, man i che' lik are pacha qak'aslemal man rumal i che' o qachoch, o qach'at, o qatem o k'olb'al ub'itaq qe, xwi ta la ile, rumal i che' ko'on i jab', rumal i che' joror i tew, rumal i che' o i muj tob'al qib' chwach uk'axk'ol i ij xaq are i che' k-anaw chom che uwach i jyub' ta'aj; Keje ile xub'ij i achi chrijil chik wach xb'ix che rumal i che'.

Ukunaxik jun mes rumal i tz'i

O ‘jun nim laj tz'i kb'in pa taq es che jun nim laj ta'aj, are kmalkat pa taq es le xuriqa chwach jun ral mes chi lik k'ax upam, are uri xub'ij che ma tz'i: yin lik k'ax inpam, kinriq ta chik wach kin-ano, xcha. Are uri ma tz'i le xub'ij che: Yin kinya jun ano'oj, yet we kawaj kik'aw apam chi lik k'ax le, utz i ch'ojob' chatzukuj awe, chakach'ka, katz'u b'i uwa'al, keje ile kik'aw apam chi lik k'ax, xcha ma tz'i che ral mes.

Xwiri i ral mes le lik k-ayayik xub'ij che ma tz'i: Wach in-enam iri chutzukuxik inkunb'al kab'ij yet chi lik kinch'ij tene walijik rumal uk'axk'ol inpam, xcha.

Are uri ma tz'i xok chutzukuxik i ch'ojob', are xuriqo xuqupij loq, are xk'unik xok chukach'kaxik te'uri xuya uwa'al che ral mes, i ral mes le xutu' b'ik. Te'uri kok'ilal xik'aw upam chi lik k'ax.

Are ik'awnaq chik upam, xub'ij che ma tz'i: mantiox chawe ma tz'i, lik mantiox chawe, man mataji xatk'unik xaq mataji aweta'am wach i kunb'al rajwaxik che uk'axk'ol inpam, lik kinkamik man kinch'ij ti chik uk'axk'ol xaq kinch'ij ti chik kinb'inik, lik to' injab'al chik rumal uk'axk'ol, xcha.

Matioxij, man rajwaxik kqato la qib' chqawach chrij wach rajwaxik chqe man we to' kqataqej qib' utz taj xaq kojkami, xcha ma tz'i.

Lo'laj ixim

Ujer cha, o jun achi lik nti kuya chke i rak'al man lik nti kiwa. Xuriq jun ij i achi le x-e chutzukuxik wach kkitijo, xwiri nti rok'am are xtzalij loq, lik kb'isonik man nti xuriq loq. Xwiri are ya kuponik xaqte'et xuta chi pacha taq k'a naj xaq pacha taq jub'an winaq lik ke'o'ik.

I achi le lik x-alab' taj, x-e chutaqexik wach roxik ile, are xupon chila ipa o wi o'ej, xrilo chi are jub'an ixim chi t'ub'ul b'i xuk'ut b'e chi lik ke'uxlan ti che o'ej xaq lik kesak'linik pacha taq kkaj keyak  b'ik. Are uri i achi le lik xkikotik, xumol b'i ronojel ixim le, xuya b'i chupam ukoxtal, te'uri xreqaj b'ik, are xupon ru' ja xulap chke ralk'uwal wach xuriq li pa taq b'e putzalijb'al loq xaq xuk'ut ukoxtal chke chi lik nojnaq che ixim.

Chukab' ij tupu xkesaj li k'iyal ixim chupam i koxtal re kki'an kiwa che, xaq keje xki'an chik che ukab' xaq urox ij xwiri i ixim le lik o uk'ux man kk'is ti chupam i yab'al.

Are uri i achi le xaq i ralk'uwal lik xkitioxij che i Tz'aqol B'itol rumal kiwa chi xkiriqo xaq lik kk'uxanik man kk'is taj. Xaq xkil ub'e chi i lo'laj  ixim xaq i jub'an chik echa' lik rajwaxik chi k-ani ti k'ax che man we to' k-ani k'ax che kpe uri wa'jal xaq lik k'ax chik uri rechb'exik, rumali ike xkib'ij chi: rajwaxik chi to' ti kch'etch'ax b'i ixim, lik rajwaxik klo'ox uwach, to' mqaxajxa qib' puwi we o pa taq ulew, are chqa'ana chqamolo man chqe yoj i utz xaq kpe ti uri wa'jal pqawi, xecha.

Ajtzukul chikop pa taq es

O jun achi ajtzukul chikop pa taq es chi arewi k-e chkitzukuxik i chikop pa ta es. O jun ij xulap che jun uwinaqaj, chi ire are saq i ik' cha'ab' k-e chutzukuxik uti' pa taq es. I lapanik le chi xu'ano xkita oxib' alab'om, are uri xkib'ij chkiwach: Chitape', kqa'an jun qetz'enem che achi le chi kel cha'ab' chutzukuxik kej pa taq es, xecha.

¿Kojtiki nawi chuxib'ixik kab'ij yet? we xa are ire o taq ku'an chqe, xcha i jun chke. Kojtiki chuto'ik qib' chwach, xcha i jun chik. Yet o jun atzartzar xaq kariq u'ojmaxik, yoj kojb'ixanik. Jo ri', ¿Pachike b'e kumaj b'ik xita yix? Are i b'e chi kel b'i tzam jyub' Chwixut'.

I jyub' Chwixut' le are jun nim laj jyub' chi k'achelaj uwi xaq o ab'ix tiktal chila, rumali chila kk'iji wi achi chroy-exik i kej, man krilo are kyijyab' loq chi kchak'ak' rok'a'. Rumali i oxib' alab'om le xkiyijb'a chkiwach wach uxib'ixik kki'an che. Are jo'lajuj xak chik oj o wi che, are uri kajeq u'ojmaxik atzartzar yet xaq kqajeq b'ixanik yoj, xcha i jun, i jun chik xub'ij: yin kin-e jela chrij. Are uri xkijeq b'ixanik: jun b'atz', keb' b'e, oxib' aj, kajib' b'alam, jo'ob' tz'ikin, waqib' ajmak.

Xetiki chu'anik jun utz taj che achi man xkixib'ij b'i kej chi roy-em te'eq ire pa taq ab'ix. Xwiri xuta ub'e chi alab'om xa kkaj uxib'ixik, rumali xub'ij chke: ajitar laj taq alab'om kib'ij taq yix moq kinxij wib' chiwe, xcha.  Xwiri ire lik k'ax xuna uk'ux man xkixib'ij b'i kej che, ru' ti ri ile, k'a xroy-ej chik, moqxa kok nub'i i kej kub'ij ire. Wach kawaj che xok tan chik i b'ix: jun b'atz', keb' b'e, oxib' aj, kajib' b'alam, jo'ob' tz'ikin, waqib' ajmak.

Lik mi'naq chik roywal achi rumali xsik'in chub'ixkil: i wuqub' ij are wuqub' no'oj, ajitar laj taq alab'om, paw, paw, paw; ko'on i a' xro'taj b'ik. Are uri i oxib' alab'om le, pa'anem xe'anmajik, xut'ulik, pak'alik xe'ek. Are uri lik xekuntajik man mijuyak chik xkich'ich'a jun winaq.