Yew Achi
Ujer cha, o jun nim
laj achi b'i'anel, i ub'i Yew Achi, lik keutij i winaq, chi je rak'al ma Pablo
aj k'ub'ul. Xwiri ire le lik nti k-on che i Yew Achi le man kuxij rib' che, to'
krilo wach k-ani chke i rak'al. Xuriq jun ij, xelapan chkiwach ru' i rachalal
chi ma Santia man xaq xkijeq sachik rak'al ire, are uri xkiyijb'a chkiwach chi
kkijalwachij kib'; ma Santia kpe chi K'ub'ul i ma Pablo k-e chila Rab'inal. Lik
keje ile xki'ano, ma Santia xukoj jun a'ab' son chi xumol kichi' i rak'al xaq i
ma Pablo konojel xe'ok chi xajoj man utz keje ile kuta i ma Yew Achi ipa o wi i
nima'ij k-e chila chkitzukuxik i winaq wach kki'ano. Are uri xunab'ej ma
Santia, juntir x-e ru' xaq xutz'onoj che b'uchak chi lik ya keuk'is i rak'al.
Are uri i Yew Achi
xula' uwach che, xub'ij. Chaya chwe chi keintij na man kinnumik xaq ike le ne
te awak'al xcha. I ma Santia lik k'an rumali xub'ij: chamayij wach kattijin
chu'anik le man we kamayij taj katinkamsaj na xcha che. Are xuta ma Yew Achi
wach xb'ix che, x-anmajik, x-ek. Are uri ma Santia juntir xra'anb'ej b'i
ukaway, xterej b'i chrij roqtam k'a chila xuyot'o wi chwi mi'na. Are xtiki
chuchapik, xuyut' chwach jun che' te'uri xub'ij che', wo'or waral katinkamsaj
wi. I ma Yew Achi xub'ij: chaya ni chwe chi kink'asi'ik man i awak'al le
keinyin ti chik xaq kinya ni raxal anal chke, xcha. I ma Santia xula' uwach
xub'ij: ile nti uchak chwe yin xaq chke i wak'al man i raxal anal xa jun ripaj
ab'aj o wi chutzam inch'ich', xcha. Are uri xresaj li uch'ich' ya kujil b'i ru'
ranima ma Yew Achi, i ma Yew Achi le xub'ij chik, chaya chwe chi kinsak'in na
xcha; i xya' che, are xsak'lin wuqub mul, te'uri xkamsax rumal ma Santia. Are
uri ni'pa i raxal anal xaq i ab'aj i chomiq chi oro, chi o te'eq chi chwach
ulew K'ub'ul, is xesachik man xeqaj b'i kajib' xik'ab' ru' oxib' ripaj ab'aj
chuxe' ulew. Man wuqub' mul xsak'linik, are jun mul xsak'linik jo'ob' ripaj ab'aj
xqaj pa jyub'.
Rumal uri chi K'ub'ul
lik xkanajik nib'a', are i chila ipa xkamsax wi xkanajik lik je b'eyomab', xaq
i che' chi xyut' chwach lik xch'ol taj rij rumal ucho'ab' chi x-on chwach;
rumal uri xkanajik chi che' le lik ronojel junab' ksolotan riij.
La Leyenda de Yew Achi
Una vez un gran hombre caminante, llamado Yew Achi, su naturaleza es
comer gente, los hijo de don Pablo de Cubulco, él no le dice nada por miedo a
lo que hace Yew Achi permitiendo así comer sus hijos, despues de unos días
habló con don Santiago a quien se le iba desapareciendo sus hijos, entonces
arreglaron entre ellos de cambiar, don Pablo para Rabinal y don Santiago de
Cubulco, se el realizó cambio don Santiago, él se organizó mientras que don
Pablo se pusieron a bailar con sus hijos, así como poder hacer que Yew Achi así
como él llega a ver a la gente, así como se entera Santiago y va a preguntar el
por qué se está terminando sus hijos.
Así Yew Achi, le dijo déjame comer
ya que tengo hambre porque se dice que
también son mis hijos, y don Santiago dijo deja de Hacer lo que estás haciendo
por qué no yo te voy a matar le dijo, así escuchó Yew Achi lo que le dijeron.
Él salió huyendo, entonces don Santiago se subió en su caballo y lo persiguió hasta
llegar donde está el agua caliente, lo logró agarrar y lo amarró de un palo y
le dijo, ahora si te voy a matar, y ma Yew Achi le dijo, déjame vivir, así
prometo de no tocar a tus hijos y también darle abundancia y todas las
cosechas. Y don Santiago le contesta el no me sirve de nada ni para mis hijos.
Aporte de la Escuela Oficial de Plancitos